Барлық халық, ұлт өкілдері еркін өмір сүреді. Әркім еңбек етуге, білім алуға, демалуға ерікті. Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстанды өз Отаны деп есептейтін барлық азаматтарды ұлтына, нәсіліне, тұрған жеріне, қызметіне,

 «Только ум и знания являются плодами

трудовой деятельности человека»

Отрывок из Слова 43 Абая Кунанбаева

Любой человек мечтает о счастливой семье, о доме, где тебя ждут и любят. Многие люди счастье видят, прежде всего, в семье. С понятием дома и семьи связаны наши первые представления о мире, любви, заботе.

9 декабря - Международный день борьбы с коррупцией. Библиотекой колледжа организована тематическая выставка изданий: «Скажи коррупции «НЕТ!», посвященная правовым, этическим и нравственным аспектам антикоррупционной деятельности.

 Ещё год назад с трудом верилось в то, что дистанционное обучение станет частью нашей жизни. О его особенностях мы говорили на учебных занятиях дисциплины «Новые педагогические технологии». А сегодня работа, учёба, встречи проходят онлайн.

«Оценка удовлетворенности студентов в условиях дистанционного образования»

Быть учителем - не служба, а Богом данное призвание.
 Высокую душу для этого следует иметь, способную
отдать свой пламень другим людям,
ничего не требуя взамен.
Ы. Алтынсарин.

В рамках научного студенческого общества (НСО) колледжа прошли педагогические чтения, посвященные  просветителю, педагогу-новатору, писателю, этнографу,
фольклористу,  общественному деятелю Ыбраю Алтынсарину. Предлагаем вашему вниманию лучшие работы студентов-победителей:  
1.Утельбаева Мария, студентка  1 курса группы У-11, выступила  с работой по теме «Этическая составляющая произведений Ы. Алтынсарина для детей начальной школы» (научный руководитель Тулепова Д.Ж).
2. Ибраева Шолпан, студентка  2 курса группы Ак-21,  выступила  с работой по теме «Ыбырай Алтынсариннің шығармаларының қазақ тіліне әсері»
(научный руководитель Арыстан Н.Н.).
3. Тулепова Адия, студентка  4 курса группы М-41,  выступила  с работой по теме «Ыбырай Алтынсариннің шығармалары-тәрбиенің алтын діңгегі.»
(научный руководитель Бейсенбаева Г.Г.)
4. Фогель Ангелина, студентка 4 курса группы У-41,  выступила  с работой по теме «Нравственно - духовное возрождение казахстанского народа - основа интеллектуального будущего казахстанской модели образования»  
(научный руководитель Сыздыкова Б.С)
5. Сагимбаева Маржан, студентка  4 курса группы М-41, выступила  с работой по теме
«Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт-дәстүрлері мен мақал- мәтелдерді қолданудың маңызы» (научный руководитель Елеусизова Д.А.)

1

 Педагогические чтения,
посвященные просветителю, педагогу-новатору,
писателю, этнографу, фольклористу, общественному деятелю
Ыбраю Алтынсарину

Тема:  Этическая составляющая произведений Ыбрая Алтынсарина для детей начальных школ

Ф.И. студента :Утельбаева Мария, Группа У-11

Преподаватель: Тулепова Данара Жылгельдыновна

Содержание:
Введение
1. Путь Ыбрая Алтынсарина от учителя до педагога-просветителя
1.1. Истоки формирования выдающейся личности
1.2. Трудности строительства первых народных школ
2. Литературное наследие родоначальника казахской письменной литературы
2.1. Влияние нравственной и этической составляющей произведений Ы.Алтынсарина на формирование духовного развития нации
2.2 Популяризация просвещения в трудах Ы. Алтынсарина
Заключение
Список использованной литературы

 «Для народных школ учителя составляют все, ввиду чего я ценю хорошего учителя дороже всего на свете»
Ы.Алтынсарин

Введение

Тема доклада представляет научно-практические интерес, так как в условиях обновленного содержания образования использование произведений, направленных на развитие нравственных ценностей подрастающего поколения, является остро необходимым. Целью данного доклада является: выявить основные приследуемые идеи в трудах писателя; и охарактеризовать сущность мировозрений и этическую составляющую произведений Ыбрая Алтынсарина. Главным аспектом обучения детей является – с самого детства привить им моральные ценности, человечность, и заложить основы для дальнейшего духовного прогресса. Именно произведения педагога-просветителя полностью отражают нравственные ценности, необходимые для детей.
1. Путь Ыбрая Алтынсарина от учителя до педагога-просветителя.
1.1. Истоки формирования выдающейся личности
Ыбрай Алтынсарин – великий сын казахского народа, взращенный бескрайней степью. В народе его прозвали «Первым учителем», с чем нельзя не согласиться.
Ыбрай (Ибрагим) Алтынсарин родился осенью 1841 года в Аракарагайской волости, Николаевского уезда, Тургайской области. В раннем детстве, маленький Ыбрай потерял отца и нелегкую долю воспитания мальчика взял на себя его дед – Балгожа Жанбуршин. Именно он привил Ыбраю тягу к познанию и самообразованию, ведь и сам Балгожа был творческой личностью: писал стихи и изучал литературу.
В 1850 году в Оренбурге была открыта школа для казахских детей, куда посчастливилось попасть и Ыбраю Алтынсарину. В течении 7 лет будущий педагог тщательно изучал дисциплины, познавал новое и учился только на «отлично», окончив школу с золотой медалью. В годы учебы Ыбрай интересовался литературой и работами русского историка-востоковеда В.В. Григорьева, что еще раз доказывает его интерес к культуре и наукам.

1.2.Трудности строительства первых народных школ

После окончания школы Ы. Алтынсарин отправился в Оренбургское управление для непосредственной работы переводчиком, но не задержался там надолго. В 1860 году областным управлением Ыбраю Алтынсарину была поставлена непростая задача – открыть школу для казахских детей в городе Тургай, в которой он назначался учителем русского языка.  Но трудности вовсе не пугали Ыбрая, и тот принялся исполнять свой долг. Молодой юноша, спустя несколько лет, выполнил своё предназначение – открыл первую народную школу в Казахстане. В 1864 году состоялось торжественное открытие школы, которая вскоре получила название «Первая ласточка». На этом вклад в просвящение казахских детей не закончился, и Ыбрай открыл: четыре центральных русско-казахских училища, ремесленное училище, первое в Казахстане женское училище, пять волостных школ, два училища для детей русских поселян.

2. Литературное наследие родоначальника казахской письменной литературы.

2.1 Влияние нравственной и этической составляющей произведений Ы. Алтынсарина на формирование духовного развития нации.

Произведения Ыбрая Алтынсарина не утратили своей значимости даже в современной модели образования, и еще не скоро сойдут с уст детей и взрослых. Причиной большой актуальности является призыв к идее воспитания человечности, искренней любви к своей Родине, нравственности и морали у подрастающего поколения.  «Стараюсь всеми силами, чтобы подействовать еще на их нравственность, чтобы они впоследствии не были взяточниками. Посмейтесь надо мною, я иногда являюсь детям в пустое от занятий время официально муллой и рассказываю, что знаю, из духовной истории, прибавляя к тому и другие полезные, удобопонятные рассказы».
 Составленная Ы. Алтынсариным «Киргизская хрестоматия» является отличным примером пособия для развития духовного мира детей, ведь все произведения направлены развитие нравственных качеств школьников. Подбор материала для «Хрестоматии» потребовал от ее составителя и автора огромного труда.Об этом красноречиво свидетельствуют следующие строки из письма к Н.И.Ильминскому от 3 декабря 1876 года: «Для киргизских мальчиков, по мнению моему, более идут остроумные анекдоты, загадки, рассказы наставительного характера или о чем-нибудь таком, которое возбудило бы любопытство, например, вроде превращения шелковичных червей, бабочек, устройства себе жилищ бобрами и т.п. Песни я буду брать, если можно будет, из киргизских. Во второй же книжке я бы желал поместить рассказы о явлениях и силе природы, исторические, географические, одним словом, научные, но вместе занимательные. Не знаю, хватит ли умения и знания, во всяком случае, попытаюсь...». И Ыбрай Алтынсарин достиг своей цели. Сюжеты многих рассказов затрагивают самые актуальные вопросы о важности получения знаний, самообразовании, труде и милосердии, а главное, действительно заинтересовали киргизских мальчиков своими произведениями.
При составлении хрестоматии он умело и большим педагогическим мастерством отобрал всё лучшее из учебных книг того времени на русском языке, стремясь шире удовлетворить интересы детей младшего возраста, и  воздействовать на развитие их нравственных качеств. В подборе материалов руководящими его принципами являлись идеи народности, гуманизма, демократизма и любви к Родине. Ыбрай Алтынсарин всегда думал о том, какой литературный жанр и какие произведения смогут донести до казахского читателя, прежде всего юного, смысл его трудов.

2.2 Популяризация просвещения в трудах Ы.Алтынсарина

Строгая целеустремленность, идейность и народность, столь характерные для замечательного педагога и просветителя, ярко отразились в его творчестве. Ни скорбь, ни тоска, не безысходная печаль и разочарование звучат в произведениях Алтынсарина, а призыва к действию, к борьбе, поощрению предприимчивости, энергии, стремления к знаниям. Его поэзия, призывая к прогрессу, к усвоению знаний, ратуя за ново, наносила удар консервативным казахским поэтам, цеплявшимся за старину, за отживающие устои. Ыбрай Алтынсарин сочетал писательское мастерство с просветительскими задачами. Пропагандируя в народе, своими рассказами и стихотворениями знания, он стремился направить энергию молодежи на борьбу с невежеством. Школьникам адресовано его стихотворение «Посвящение»:

Знаний увидев свет,
Дети, в школу идите!
В памяти крепко, навек
Прочитанное сохраните.

Дело пойдет успешно,
Радости будет – вдвойне…
Знайте – неграмотный бродит,
Словно слепой по тьме.

Как опытный педагог, он прекрасно понимал, что нравственные качества должны прививаться человеку с раннего детства, поэтому все силы он отдавал молодежи.
Заключение
Изучая многогранную биографию и творчество Ыбрая Алтынсарина с уверенностью можно сказать, что в истории казахской художественной культуры он занял такое же почетное место, как и в народном просвещении. Он стал основоположником нового демократического направления, зачинателем казахской детской литературы.
Своими художественно-педагогическими произведениями Ы. Алтынсарин пропагандирует высокие идеи гуманизма, учит любви, дружбе, честности  и справедливости. Он настойчиво борется с такими пороками, как сплетня, ложь, лицемерие, воровство, хвастовство, распутство и подсказывает пути их преодоления, именно это и следует изучать подрастающему поколению.
По убеждению Ы. Алтынсарина, просвещение есть основной фактор прогресса всех сторон общественной жизни. Именно знание позволяет просвещенным народам создавать жизненные блага, строить красочное и процветающее общество.
Строит дивные дворцы
Умный, знающий народ.
Сильный знанием своим,
Он уверенно живет.

Список использованной литературы

1. Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительная деятельность И.Алтынсарина. Под ред. д-ра ист. наук Е. Бекмаханова; Науч.-исслед. ин-т школ М-ва просвещения КазССР. - Алма-Ата: Учпедгиз, 1949 (Полиграфкомбинат). - 194
2. Ильминский Н.И. Воспоминания об И.Алтынсарине: [Письма и бумаги И.А. Алтынсарина]./Н. Ильминский. - Казань : Типо-литография В.М. Ключникова, 1891. - 396 с.
3. Орманов К.Т. Знаем ли мы Ибрая Алтынсарина? 50 вопросов и ответов: Жинақ Ыбырай Алтынсариннің туғанына 175 жыл толуына арналады/К.Т.орманов, К.А.Кусаинова, М.И.Кудрицкая. – ҚМПИ, 2016. – 288 с
4. Джумагулов К.Т. Ибрай Алтынсарин и развите культуры казахского народа. – Алма-Ата. – 1984. – 204 с.
5. Исторические источники (Музей имени Ы.Алтынсарина, Мавзолей Ы. Алтынсарина, КГУ ОДЮБ им. И. Алтынсарина)
6. Алтынсарин Ы. Собрание сочинений в 3-х томах,  т. I, т. II, т.III.
7. https://ru.wikipedia.org
Просмотреть видео...

2

 Педагогические чтения,
посвященные просветителю, педагогу-новатору,
писателю, этнографу, фольклористу, общественному деятелю
Ыбраю Алтынсарину

Тема: ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ӘСЕРІ
Ф.И. студента :Ибраева Шолпан Қалыбаевна,Ак-21
Ф.И.О научного руководителя: Арыстан Нұралы Нұрланұлы, преподаватель казахского языка и литературы

ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ӘСЕРІ

Қазақ халқына қалтқысыз қызмет еткен тарихи тұлғалардың бірі - Ыбырай Алтынсарин. Ол қазақ халқын білім-ғылымға шақырумен қатар қазақ тілінің түп негізін сақтап қалуға, тіл тазалығына баса назар аударған тұлға. Патша өкіметі қазақ даласына ене бастаған тұстан бастап, мұсылманша оқу, сауат ашу ісі артта қала бастады. Қазақтар сөзге шешен, айтар сөзін шұбарламай, анық әрі түсінікті жеткізетін алайда, жазуға келгенде араб пен парсы, татар сөздері араласып оқырманға ұғынықсыз бола бастады. Бұл туралы Н.И.Ильминский өз естеліктерінде «...қазақ жазбаларынан таза қазақша жазылған бір парақ қағаз, не бір хат таба алмайсың, өйткені араб-татар алфавиті қазақтың дыбыс жүйелерін, әсіресе дауысты дыбыстарын дәл бере алмайды. Тіпті таза қазақ тілінде жазылған деген материалдардың өзінен татарлардың иісі аңқып тұратын өзім талай рет көрдім»[1.5б] - десе,  П.М.Мелиоранский мұның сырын ашып, « қазақтар оның үстіне сендердің тілің бұзылған, таза емес» деп кемсіткен татарлардан сауат ашты. Олардың ойынша, норма бола алатын – татар тілі де емес, көбіне осман тілдері мен түрік және шағатай тілдері еді. Олар қазақтарды «жарлы» тілін араб-парсы тілінен ауысқан діни сөздермен «әшекейлеп» жазуға, сөйлеуге үйретті. Соның нәтижесінде қазақ «молдалары», шынында да, олардың сөзімен айтқанда «бұзылған, таза емес» қазақ тілімен жаза бастады. Кейде ол тіпті оқымаған «қарапайымдарға» түсініксіз болды. Сондықтан біз қазақтың жазба тілі мен сөйлеу тілінің арасында көп айырмашылық бар екенін байқаймыз», - деген болатын. [2.4б]
Академик В.Радлов та өзінің қазақ әдебиеті туралы зерттеулерінің бірінде «Қазақтың таза жазба тілі жоқ, өйткені қазақтарды оқытқандардың көбі татарлар еді, олар бұл тілді шала біледі де, «қойыртпақтап» сөйлейді, сондықтан  сауатты қазақтар татарша жазатын еді», - деп көрсеткен болатын. Ыбырай Алтынсаринге дейін де, кейін де шығып тұрған мұралардың басыла бермегенін «Айқап» журналының бетіндегі мына бір сөзден байқаймыз. «Соңғы замандарда «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» секілді қазақтың хикаялары да басыла бастады. Ләкин бұл кітаптарды бастырушылар нуғай болғандықтан, сөздері де бытысып, іші де нашар болып шыққан» байқап отырсақ, шыққан кітаптарға сын тағып отырған қазақша шығып тұрды деген журналдың да тілі мінсіз емес. Осы журналдың тағы бір нөмерінде «Нағыз шынын айтқан уақытта қазақ тілінде деп бастырылған кітаптардың көбінде қазақтың иісі де жоқ. Неге десең тілдері бытпырық, бытпырық болмағандарының ағыны теріс», -дейді. [4.15б]  
Қазақ тіліне деген алаңдаушылығы Ы.Алтынсаринді шұғыл бұл мәселені шешуге бағыттады. Қазақ тілінің келешегіне сенген ол қазақ сөздерін фонетикалық жағынан дұрыс бере алмайтын араб алфавитінен бас тартты, қазақша кітаптардың, сабақтың татар тілімен шұбарлануына қарсы күресті. Ыбырай қазақ сөздерін дұрыс бере алмайтын араб алфавитіне, қазақ тілі тазалығын, бірлігін бұзатын, басқа түсініксіз сөздермен былғайтын татарша сауаттандыруға ашық түрде қарсы шықты. Ы.Алтынсарин Н.И. Ильминскийге 1871 жылғы 31 тамызда жазған хатында орыс алфавитін сол үшін қолданғанын айтады. Ұлт ұстазы өзінің «Қазақ хрестоматиясы» атты еңбегін таза қазақ тілінде жазып шығып, сол уақыттағы қазақ тіліне енген сөздердің ұлтымыздың тіліне зиянын көрсетіп береді. [5.323-324б]  
Ы.Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясы» еңбегінің алғы сөзінде «...нысанаға дәл тиюі үшін орыс әріпімен бастыруды дұрыс деп таптық», -дейді. Педагогтың мұндағы мақсаты- қазақ балаларына түсініксіз кітаби тілден біржолата қол үздіру немесе татарша араласып жазылған кітаптардан құтылу, солар арқылы қазақ арасында тарап бара жатқан, алдына діни мақсат қойған араб-парсы тілдеріне жол бермеу, қазақ тілінің дұрыс жазылуын, оның тазалығын сақтап қалу екені белгілі.
Ағартушының тек қана ғылым саласында ғана емес, қарапайым өмірде де, қазақ тілі үшін күрескенін шәкірті Ғабдолғали Балғымбаев өзінің «Ыбырай Алтынсарин туралы мәліметтер» атты еңбегінде « Оның өзінің ана тілі – қазақ тілінде шеттен енген кірме сөздер көп болса да, орыс тіліндей бай тіл болмаса да ойды мәнерлеп әрі дәлдеп, тұжырымды бере алатынын талай рет ескерткен және бұл тілді таза сақтау керектігін мойындатқызды да. Ол қазақ тіліне татар тілін, татардың кітаби тілін араластырып сөйлеушілерге қарсы тұрғанын айтады».
Ыбырайдың қазақ тілінің тазалығы үшін күрескенін, өзі де жазу ісінде осы принципті ұстағанын орыс ғалымы Н.И.Ильминский де «Ыбырай Алтынсарин туралы естеліктерінде» (Қазан, 1891) атап айтады. «Ыбырай алғаш тілмаш болып істеп жүргеннің өзінде іс-қағаздарын таза қазақша жазуға тырысқан. «Бірде кеңесші оған Ордада жазылған кішкене ғана жарлықты аударуды тапсырады. Алтынсарин оны таза қырғыз(қазақ) тіліне аударып жазады. Ол кіші тілмаш болғандықтан, оның аудармасын аға аудармашы қол қоюы керек екен. Ол мынадай аудармаға ыза болып, түгелдей сызып тастайды да, оның орнына татарша жазады. Бұл жөнінде Алтынсарин маған аса қынжылып айтып еді, -дейді Н.И.Ильминский.
Педагогика саласын жетілдірумен қатар қазақ тіл білімі саласына да ерен еңбек сіңірген Ы.Алтынсариннің ХІХ ғасырда қазақ тілінің лексикасын және оны оқыту әдістемесін жетік игерген деп айта аламыз. 1879 жылы «Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку» атты қазақ тілін орыс тілімен салыстыра отырып үйренуге арналған бұл оқулық И.Н.Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского наречия» атты еңбегін негізге ала отырып жазылған. И.Н.Ильминский 1861 жылы Қазан қаласында бастырған болатын. Еңбек «Часть звуковая», «Часть граматическая», «Имя», «Глагол» атты бөлімдерден тұратын. Автор өзінің кіріспе сөзінде бұл еңбек жай ғана сөздік екенін және бастысы осы еңбек арқылы қазақ тілін оқуға деген алғашқы қадам басталғанын айтады. 18 жылдан кейін жарық көрген Ы.Алтынсариннің еңбегі жеті бөлімнен тұрады. Олар: 1. Нәрселердің аттары (Имя существительное). 2. Зат-мақлұқтың қасиетінің аттары (Имя прилагательное). 3. Местоимение. 4. Ақыры өзгермейтін сөздер (Наречие и союз). 5. Есеп аттары (Имя числительное). 6. Предлог. 7. Глагол. Ы.Алтынсариннің еңбегінің И.Н.Ильминскийдің еңбегінен айырмашылығы қазақ тілі лексикасының бәрін жинақтап сөз таптарына бөліп саралап беріледі. [6]  
Еңбектің құнды жері – қазақ тілінің терминдерін сол кездің өзінде қазақша берген, сонымен қатар қазақ тілінің орыс тіліне сәйкес келмейтін, оның грамматикалық заңдылықтарына бағына бермейтін басты-басты ерекшеліктерін баса көрсетіп, оқушыларына ескертіп отырғандығы. Автор өзінің еңбегін жазудағы басты мақсатын кітаптың кіріспесінде «...қазіргі нұсқау құралымыз толық грамматика емес, ол тек сөйлесуде, жазуда ғана тілдің негізгі заңдылықтарын дұрыс пайдалана білу үшін жол көрсететін алғашқы құрал ғана...», -деп ескертеді.
Еңбектің тағы бір ұтымды тұсы – әрбір бөлімде автор қазақ өмірімен, тарихымен байланыстыра отырып, мысалдармен келтіруі оның методикасының ерекшелігі бола білді.   
Қазақ қоғамына, оқу-білім саласына келіп жатқан қауіптерді жою мақсатында ағартушы педагог «Қазақ хрестоматиясы» еңбегін жазып шығады. Бұл еңбектің қазақ тіліне әсері туралы шәкірті Ғ.Балғымбаев өзінің естелігінде: «Алтынсаринның мұғалімдерге байлығы жағынан да, стильдік құрылысы жағынан да татар тілінен кем түспейтін, аса бай тілімізді әлі де болса дамыта түсу керек, қазақтың мақал-мәтел, жұмбақ, фольклорындағы қанатты, нақышты сөздерінің бар нәзіктеріне дейін меңгеру керек, содан үйрену керек», - деп үйреткенін айтады. Бұдан байқайтынымыз Ыбырай Алтынсарин өзінің позициясын тек қана ұсынып қана қоймай, өзінің шығармашылығы арқылы өзгелердің қателігін түзетуге жол салғандай. Татарша оқыған мұғалім Ы.Алтынсариннің еңбегін оқып шыққан соң, өзінің қолданысындағы кейбір сөздердің қате екенін анық байқайтын болған.
Оқулық 1879 жылы баспадан 2000 данасы шықты. Оқулық тек мектеп оқушыларына ғана емес, ересектерге де арналған болатын. Генерал Н.А.Кржижановский «...Қазақ тілінде қатынас қағаздарды жазуға әбден болатындығын біздің дарынды қазағымыз Алтынсарин дәлелдеп берді. Ол «Қазақ хрестоматиясын» орыс алфавитімен тап-тамаша жазып, баспадан шығарды», - депөзінің тамаша бағасын берді. [7.64-66б]  
Ы.Алтынсарин қазақ тілінің бұрмалануына жол бермей, алғаш ғылыми түрде оқулық жазған ғалым. Оқулықты жазуда ғылыми тілді емес, халыққа ұғыныңқы таза ана тілінде жазғандығымен құнды екенін, әрі оның шығармалары шын мәнінде көркем әдебиет екенін баса айтқан жөн.
Ағартушы-педагог, ұлтымыздың алғашқы ұстазы – Ыбырай Алтынсариннің қазақ халқының болашағына білім шамын жағумен қатар қазақ тілінің көркемдігін бұзбай, алғашқы тіл білімінің негізін қалап, қазақ тілінің терминдерін ұсынуы ұлттық тіліміздің сақталуы мен дамуына санаулы жылдар ішінде қосқан сансыз еңбегі.

Пайдаланылған әдебиет
1.    Н.И.Ильминский. Материалы к изучению киргизского наречия, Казань, 1861, 5-бет.
2.    П.М.Мелиоранский. Краткая грамматика  казах-киргизского языка, часть 1 (Фонетика и этимология), СПБ, 1894, стр. 4.
3.    «Айқап» журналы, 1911,№1, 13-бет
4.    «Айқап» журналы, 1913, №22, 451-бет
5.    Құраст.М.Жармұхамедов. Ыбырай Алтынсарин тағлымы: Әдеби-сын шығармалар мен зерттеулер, Алматы: Жазушы, 1991.-384 бет.
6.    Ы.Алтынсарин. Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку. 1879ж.
7.    П.Б.Сүйінкина. Ы.Алтынсарин – кәсіптік білімнің негізін салушы.

3

Педагогикалық оқулар,ағартушы, жаңашыл-педагог,
жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайреткері Ыбырай Алтынсариннің құрметіне арналған.

Тақырыбы: Ыбырай Алтынсариннің шығармалары-тәрбиенің алтын діңгегі.
Студенттің аты-жөні, тобы: Тулепова Адия, М-41
Ғылыми жетекшінің аты-жөні,  тегі, лауазымы: Бейсенбаева Гүлім Галибекқызы
№2 мектеп бөлімінің меңгерушіісі

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе
2. Ы.Алтынсарин шығармалары- тәрбиенің алтын  діңгегі
2.1. Ы.Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұраларының мәні
2.2. Қазіргі заманның оқу-тәрбие процесіндегі тұңғыш педагог- Ы.Алтынсарин  еңбектерінің алатын орны
3.Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің қазіргі кезеңін әлемдік деңгейдегі білім беру тенденциясынан бөліп қарауға болмайды. Қазіргі қоғамда болып жатқан кең шеңбердегі өзгерістер үшінші мыңжылдықтың білімді, тәрбиелі жас ұрпағын қалыптаструшыларға  үлкен міндет жүктері сөзсіз. Бүгінгі қоғам алдында тұрған ең жауапты міндет – тәуелсіз мемлекетіміздің уығы боп қадалатын қоғам мүшелерін, жастарды  тиянақты  білім беру,  адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу .
 Қазақ халқы ерте кезеңнен бері бала тәрбиесіне мән беріп, аса үлкен жауапкершілікпен қараған. Соның ішінде бала тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына өзінің шығармалары арқылы ықпал еткен қазақтың ұлы ақындарының бірі –Ыбырай Алтынсарин.  Еңбектері арқылы өмір шындығын таныта білген кемеңгер, заманының ең маңызды білім мен тәрбие мәселесін көтеріп қана қоймай, оны шығармаларына арқау еткен өшпес жұлдыз, ерекше дарын иесі. Ыбырай Алтынсарин қазақтың ағартушылық тарихында және ұлттық мектебінің қалыптасуында терең із қалдырды. Оның өз бойындағы қуатын халықтың арман-тілегі үшін аямай көрсете білгені -  бүгінгі ұрпақ үшін мол тәжірибе бола білді. Жұмыстың өзектілігі:  Қазіргі бастауыш мектепте  тұңғыш педагог- Ыбырайдың әңгімелерін қолдана отытырып оқу-тәрбие  процесінің  жүзеге асырылу деңгейін зерттеу. Жұмыстың мақсаты: ХІХ ғасырдағы  Ыбырай атамыздың тәлім-тәрбиелік иделары мен ойларының  қазіргі мектептегі оқу-тәрбие  процесі мен бала тәрбиесінен алатын орнын анықтау.
Осы мақсаттан келесі міндеттер туындайды:
•Ы. Алтынсаринның шығармаларының тәлім-тәрбиелік маңызын қарастырып, мәнін айқындау.
•Бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінен,  оқу бағдарламалары мен оқулықтарын зерттей келе,  Ыбырай Алтынсарин шығармаларындағы тәрбиелік идеялардың  оқу-тәрбие процесіндегі қолдануын зерттеу.
•Бүгінгі күндегі Ыбырай атамыздың мемориалдық-мұражайынан ақпарат жинап, виртуалды экскурсины жүзеге асырып, оны қолданысқа енгізу.

2.Ы.Алтынсарин шығармалары- тәрбиенің алтын  діңгегі
2.1.Ы.Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұраларының мәні
«Кел, балалар , оқылық!» деп ұлы педагог алғашқылардың бірі болып балаларды оқуға, білім алуға шақырды. Бірақ та ол қазақ жастарын оқуға үндеумен қатар  балаға жастайынан дұрыс тәрбие беру, өмірде бар жақсы да асыл қасиетерді бойға сіңіруге,  бір сөзбен айтқанда адамның адам деген ардақты есімін ақтай алатын тұлға қалыптастыруға бар күш жігерін салып, соның негізінде өзінің жазушылық , аудармашылық еңбектерінің негізгі мәнін тәрбиелік бағытта жүзеге асырды.  
Ұлы ағартушы, педагогтың өмір бойы жазып қалдырған мұраларын тәрбиелік жағынан еңбек пен өнерге баулитын және адамгершілікке тәрбиелейтін шығармалар деп екі топқа бөліп қарастыруға болады.   Еңбекті сүю, қадірлеу — Ыбырай әңгімелері мен өлеңдеріндегі негізгі такырыптардың бірі. Ол еңбек адамның өмірі үшін ерекше маңызды рөл атқарады, еңбексіз өнер де, білім де қолға келмейді де еңбекті бірінші орынға қойып, тәрбие негізі адал еңбекте деп тұжырым жасайды. Осыған дәлел, оның бұл тақырыпта жазған көптеген әңгімелері мен өлеңдері бар. Мысалы, "Өрмекші, кұмырсқа, карлығаш" әңгімесінде аталған жәндіктер мен құстың тіршілік етуімен таныстыра отырып, окушысын еңбекті сүюге тәрбиелейді. "Жұмыссыз, еңбексіз жүрген бір жан не бір жәндік жоқ. Сен де солар секілді еңбек ет, боска жүрме" — деген ой айтады жазушы. Еңбек тақырыбын қозғаған Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш", "Бай баласы мен жарлы баласы", "Дүние қалай етсең табылады?", "Байлық", "Әке мен бала", "Асыл шөп", "Қыпшақ Сейіткұл", "Киіз үй мен ағаш үй", т.б. әңгімелері — өзінің өнегелігімен, бейнелілігімен, көркемдігімен еріксіз есте қалатын туындылар.
Жазушының келесі бір топ әңгімелері адамгершілік тәрбие мәселесіне жазылған. Адамзат баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап ата-ананың аялы алақаны мен ыстық ықыласына бөленіп өсетіні белгілі. Ата-ана баласына көптеген асыл қасиеттерді үйретіп, жақсы азамат болуын тілейді және үміттенеді. Бұл тақырыпта да жазған Ыбырайдың әңгімелері мен өлеңдері бар.  Оның анық та , айқын дәлелін келесі өлең  жолдарынан көруге болады.
«Кім сендерді балалар, сүйе-тұғын,
Қуанышыңа қуанып, қайғыңа күйе-тұғын?
Түн ұйқысын төрт бөліп кірпік қақпай,
Шешең байғұс дамылсыз жүре-тұғын..».. дей келе Ыбырай атамыздың   ананың бала өміріндегі ролі мен ананың балаға деген шексіз махаббатын, ынтызарлығын  осы «Ананың сүюі»олең шумақтары арқылы паш етті.
Сонымен қатар, «Бақша ағаштары», «Таза бұлақ» және тағы басқа да әңгімелерінде , «Әй, жігіттер!», «Азған елдің хандары» , «Әй, достарым!» сияқты өлеңдерінен тәрбиенің ізі жатыр деп толықтай сеніммен айтуға болады.  
Ы. Алтынсариннің аудармалар мұрасы да едәуір елеулі. Ол  И.А.Крыловтың мысалдарын, Л.Н. Толстойдың әңгімелерін орыс тілінен қазақ тіліне аударғанда  негізгі мәні мен тәрбиелік маңыздылығын сақтай отырып, аударды.
Қазақ даласындағы білімнің көзін ашқан, Ыбырай Алтынсариннің айтып кеткен нақыл сөздерінде де өнегелі, тәрбиелік мәні, өмірлік мазмұны бар болса керек. Тұңғыш педагогтың  пікірі мен тәрбиелік  өсиетін ұстаздық , адамгершілік, тіл  туралы, еңбек тақырыптарына арнаған келесі нақыл сөздері мен мақал-мәтелдерінен көре аламыз.
1.«Әр нәрсенің сыртына қызықпа, асылы ішінде.»
2.«Байлық — қанағат пен еңбекте.»
3.«Жақсы ой мен жақсы сөз - жақсы істерге жетелейді.»
4.«Еңбекпен табылған дәм тәтті»
5.«Өнер, білім - бәрі де оқуменен табылған.»
Қорыта келгенде, Ыбырай шығармалары қысқа мазмұнды болса да, олардың ішіндегі тәрбие берер терең мағыналы сөздердің болуы, әр әңгіменің тағылымдық мәніне ерекше көңіл аудару ұлы ағартушы Ыбырай шығармаларының өзіндік ерекшеліктері бар екенін анықтауға болады. Оларды түсініп оқыған адам ғана ұлы ұстаздың шебер тәрбиеші екендігіне көз  жеткізеді.

2.2. Қазіргі заманның оқу-тәрбие процесіндегі тұңғыш педагог- Ы.Алтынсарин  еңбектерінің алатын орны.
Ы.Алтынсаринның ХІХ ғасырдың аяғында өзінің педагогикалық қызметінде ұстанған негізгі принциптері ХХІ ғасырға аяқ басқан, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуға ұмтылыс жасап отырған Қазақстанның қазіргі рухани – мәдени дамуында өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Қазіргі замандағы тәуелсіз еліміз Қазақстан мектептерінің оқу-тәрбие процеіндегі Ы.Алтынсаринның алатын орны ерекше маңызды. Бүгінгі күнде, Ыбырай атамыздың шығармалары білім көкжиегінің кеңеюіне, балалардың бойында адамгершілік, еңбекқорлық, сүйіспеншілік, адалдық қасиеттерін қалыптастырудың негізі.
Ыбырай Алтынсариннің  еңбектеріннің қазіргі оқу-тәрбие процесіндегі орнын, бастауыш сыныптарға арналған әдебиеттік оқу мен оқу бағдарламаларын зерттей келе , әр сыныптағы Ыбырай атамыздың оқытылатын шығармаларын анықтадым.

Оқулық    Сыныбы    Шығармасы
Әдебиеттік оқу, авторы: Қабатай Б.Т.     2 сынып, 2 бөлім    «Бұл кім?» өлеңі,
«Салақтық» әңгімесі
Әдебиеттік оқу, авторы: Қабатай Б.Т.    3 сынып, 1 бөлім    «Баланың айласы», «Малды пайдаға жарату» әңгімелері
Әдебиеттік оқу, авторы: Қабатай Б.Т.    3 сынып, 2 бөлім    «Өзен» өлеңі, «Таза бұлақ» әңгімесі

Зерттеу нәтижесінде біз Ыбырай атамыздың өлеңдері мен  шығармалары 2 және 3 сыныптарда тереңдетіліп оқытылатына көз жеткіземіз. Осыған қарамастан , бастауыш мектеп сабақтарында Ыбырай Алтынсарин шығармаларының тәрбиелік маңызы жоғары орын алатындығын анықтау мақсатымен бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушылары арасынан  сауалнама жүргізілді.
№1- Сауалнамаға «Бастауыш білім беру мұғалімі» мамандығның  6 студенті жауап берді. Сауалнама қорытындысы , болашақ мұғалімдердің пікірі бойынша , келесі қорытынды шығардым:
•Ыбырай Алтынсарин шығармаларының тәрбиелік мәні бар.
•Мұғалімдердің ортақ пікірі: «Тәрбиелік маңызы өте зор, себебі ол тек қана ұлттық тәрбие мен мұрасын жеткізіп қоймай, сонымен қатар оқуға шақырып, пайдасын айтып, көкірегі ояу, білімді, талапты, еңбекқор, тату ұлт дамуына ықпал еткен тұлға.»
•Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу оқулығындағы берілген Ы.Алтынсарин шығармаларындағы қозғалған негізгі тақырыптар: еңбек , адамгершілікке баулу тақырыптары.
•Ы.Алтынсарин шығармалары оқушыны тұлға ретіндегі қалыптасуына ықпал етеді.
•Бастауыш сынып мұғалімдері Ыбырай шығармаларындағы нақыл , өсиет сөздерді күнделікті өмірде қолданады.
№2-Сауалнамаға №24 мектеп гимназиясының 2020 жылғы 4 сынып түлектері жауап берді. Сауалнама нәтижесі бойынша:
•Оқушылар берілген сұрақтарға 82% толығымен дұрыс жауап берді.
•Ы.Алтынсарин шығармаларының негізгі тақырыптарын көрсетті.
•«Әке мен бала», «Асыл шөп», «Бақша ағаштары», «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімелерінің, «Ананың сүюі», «Кел, балалар , оқылық» өлеңдерінің тәлім-тәрбиелік мағынасын дұрыс көрсетті.
Мен Ыбырай атамыздың шығармаларының маңыздылығын айқындау мақсатында Қостанай қаласындағы №24 бастауыш мектеп-гимназиясының мұғалімі Султанова Қымбат Сапабековнадан онлайн түрде сұхбат алдым.  Қымбат Сапабековна Ыбырай Алтынсарин шығармаларының оқушының  бойында адамгершілік қасиеттерді , рухани дүниені,тұлға  ретінде қалыптасыуына ықпал ететіндігіне көз жеткізіп, іс-жүзінде дәлелдеген . Сонымен қатар қазіргі оқу-тәрбие процесіне Ыбырайдың ұлан ғайыр мұрасын  жаңашылдандыру мақсатында инновациялық технологиялардың көмегімен, мультимедиалық құралдар  арқылы  тәлім-тәрбиелік әңгімелерін аннимациялау идеясын ұсынып, бастауыш сынып оқушыларымен бірге жүзеге асырды. Бүгінгі күнде  әңгімелердің мультфилм түріндегі нұсқалары мен сахналық түрдегі көріністер оқушылардың қызығушылығын арттыра отырып, күнделікті оқу-тәрбие процесінде жанданғандығын хабарлады.
Баяндамаға қосымша ақпарат жинау және ағартушы, жазушы, педагог Ыбырай атамыздың 179 жылдығы қарсанында Қостанай қаласындағы  Ыбырай Алтынсарин атыңдағы мемориалдық – мұражай қызметкерлерімен сұхбат жүргіздім.  Сұхбаттағы қозғалған негізгі сұрақтар:
Ұлы ағартушы,ұстаз , фольклоршы Ыбырай Алтынсаринның туған күні қарсанында, аталы күнде мемориалдық мұражайындағы өткізілген іс-шаралар.
Қостанай қаласындағы Ы.Алтынсарин атыңдағы мұражай ұлы тәрбиеші, педагог туралы қандай ақпарат қорын жинауға мүмкіндік береді.
Бүгінгі күнде мұражай бастауыш білім беру мектептерімен қалай әрекеттесіп, оқу-тәрбие процесіне ықпал жасайды.
Сұхбат Ы.Алтынсарин атындағы мемориалдық мұражайдың аға қызметкері Руслан Бақытжанұлы және Назгүл Токеноқызымен жүргізіліп, маңызды, жаңа ақпараттар легімен танысуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар  20.10.20 күні  Ы.Алтынсарин туған күні қарсаныңда жүзеге асырылған дөңгелек үстелдің куәгері болып,  Ыбырай атамыздың ұрпақтарымен онлайн форматта  кездесу жүргізілді.   
Қорыта келе, біз қазіргі бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбе процесінде қазақтың оқу-ағарту саласының негізін қалаушы  Ы.Алтынсарин мұраларының ХХІ ғасыр технологиялары арқылы жанданып, құрылымы, мән-мағынасы, тәрбиелік мәні бала санасына ерекше әсер етіп, баланың қызығушылығын оятып, баланың бойына тереңінен тәрбие нәрін құйып, қоғамда адамгершілігі жоғары адамдар қалыптастыруға ықпал жасайтындығына көз жеткіздік.

Қорытынды
Ы.Алтынсарин өзінің барлық оқулықтарында, әдістемелік еңбектерінде жас ұрпақты тәрбиелеудегі оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін көтеріп, өзектілігін шешуге ұмтылады және өзінің шығарамалары арқылы  бүгінгі күнде де баланың тұлға ретінде қалыптасуында тәрбиелік ықпал тигізуде.
Мен зерттеу нәтижесінде Ыбырай атамыздың шығармаларын зерттей келе, баланың тұлға ретіндегі қалыптасуына зор ықпал көрсетіп,  бойыңа адамгершілік, жақсы қасиеттерді сіңдірудегі маңызды орын алатындығына көз жеткіздім.
Қазіргі бастауыш білім беру жүйесіндегі Ыбырай шығарамалларының оқытылу дәрежесін анықтай отыра ,Ыбырай Алтынсарин шығармалары мен өлеңдерінің тәлім-тәрбиелік маңыздылы мен мәнін арттыру мақсатында  сыныпта және сыныптан  тыс жұмыстарды жүзеге асыру керек екендігін аңғардым.. Сыныпта және сыныптан тыс Ыбырай атамыздың құрметіне жасалатын тәрбиелік жүзеге асыруға болатын іс-шаралар, болашақ мұғалім ретіндегі менің ұсынысым:
Бастауыш 3-4 сынып сынып оқушыларына  арналған «Ыбырай оқулары»  атты сыныптан тыс  әдеби сайыс кешін жүзеге асыру.
2-3 сынып оқушылары арасында ұйымдастырылатын « Ұлы ұстаз-Ыбырай» тақырыбында  интеллектуалды ойыны.
1-4 сынып оқушыларының Ыбырай Алтынсарин атыңдағы кітапханалар, мұражайлары мен ескерткіштеріне сапарға шығуы.
Ыбырай Алтынсарин әңгімелерін сахналау сайысы.
Оқушылардың қызығушылығын ояту мақсатында онлайн форматта, «BilimLand.kz»,  «YouTube» бағдарламаларында Ыбырай әңгімелерін аннимациялау арқылы, оқушыларға ұсыну.
Зерттеу жұмысы барысында мен қазіргі кездегі өзекті мәселенің бірі , бүгінгі күнде әлемдегі пандемия ауруына байланысты, Қостанай қаласындағы Ы.Алтынсарин атыңдағы мемориалдық мұражайға виртуалды экскурсиясын жүзеге асырып, қашықтықтан оқыту форматындағы оқу-тәрбие процесіне қосудың оқушылардың қазақ мектебінің негізін салушы Ыбырай Алтынсаринмен  және де  мұражаймен таныс болуда мәні бар екендігіне сенімдімін.
Қорыта  келе, ағартушының өнегелі өлеңдері  мен шығармаларының тәлім тәрбиелік маңыздылығы  бұрынғы  кезде қандай – жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мектебін ашу мен бала тәрбиесінде  айқын іздерін қалдырса, қазір де сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында сақтауда.
Талай ғасырлар өтсе де, өзі өмір сүрген заманында және де қазіргі замандағы қазақ балаларын тәрбиелеуде Ыбырай атамыздың шығармалары  тәлім - тәрбиенің алтын діңгегі болып саналады.


Пайдалынған әдебиеттер тізімі:
1.Алтынсарин Ы. «Кел, балалар, оқылық: Өлең, əңгімелер мен мақал, жұмбақтар.» — Алматы: Атамұра, 2006.
2.Алматы, Жазушы,  «Алтынсарин Ыбырай тағылымы», 1991ж.
3.Қабатай Б.Т. «Әдебиеттік оқу» 2 сынып, 1, 2 бөлімі , Атамұра, 2017 жыл.
4.Қабатай Б.Т. «Әдебиеттік оқу» 3 сынып, 1,2 бөлімі, Атамұра, 2018 жыл.

4

Педагогические чтения,посвященные просветителю, педагогу-новатору,
писателю, этнографу, фольклористу, общественному деятелю Ыбраю Алтынсарину

Тема: Нравственно - духовное возрождение казахстанского
     народа - основа интеллектуального будущего
казахстанской модели образования.
 
Фогель Ангелина, группа У-41
Научный руководитель: Сыздыкова Бакыт Сапарбековна, преподаватель физики и математики

Содержание:
1.    Понятие нравственности по Ибраю Алтынсарину
2.    Теоретико-методологические основы духовно-нравственного формирования личности
3.    Воспитание на народных традициях как педагогическая проблема
4.    Заключение
5.    Cписок используемой литературы

Ибрай Алтынсарин- первый апостол
народного просвещения Казахстана
Н.А.Назарбаев
1.    Понятие нравственности по Ибраю Алтынсарину.
Важнейшей целью современного образования, общества и государства является воспитание, социально-педагогическая поддержка становления и развития высоконравственного, ответственного, творческого, инициативного, компетентного гражданина Казахстана.
Невозможно создать современную инновационную экономику, минуя человека, его состояния и качества внутренней жизни. Темпы и характер развития общества непосредственным образом зависят от гражданской позиции человека, жизненных приоритетов, нравственных убеждений, моральных норм и духовных ценностей.
Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев в послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан 2050»: новый политический курс состоявшегося государства», отметил, «Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией».
 «Современные реалии бывают настолько опасными для детей, что их энергию и любознательность нужно направить в правильное русло. Ведь дети- это будущее нашего государства»-отметил в Послании народу Казахстана президент Касым –Жомарт Токаев.
Как и Абай Кунанбаев, Аль-Фараби, И. Алтынсарин переживал за судьбу казахского народа.
Ибрай Алтынсарин- педагог-просветитель, писатель, фольклорист, этнограф.
Размышления о сущности нравственности, смысле человеческого существования и счастья, нравственных мотивах поведения и от¬ношений — основополагающая суть этики Ыбрая Алтынсарина, являю¬щейся прежде всего педагогической, так как пронизана мыслями о воспитании высоконравственной личности.
На свою учительскую деятельность смотрел как на великое нравственное служение своему народу: «Я не отступлюсь от своих коренных убеждений и стремлений быть полезным своим родичам, насколько хватит сил. Дай только бог сил устоять против человечес¬ких интриг и не умереть с тоски от незаслуженных напастей».
Нравственный долг казахской интеллигенции — забота о нуж¬дах своего народа, забота об общественных благах, об умножении богатства и укреплении могущества своей родины, содействовало ее экономическому и культурному развитию — вот те основные зада¬чи гражданина — патриота, выполнение которых составляет нравст¬венный смысл его жизни.
Нравственные основы семейного и школьного воспитания: главные средства нравственного воспитания — труд и пример родителей, учителей и взрослых.
Нравственные взгляды Ибрая Алтынсарина, явились отражением нравственной жизни каза¬хов второй половины XIX века, а любовь к простому труженику оп¬ределила гражданское и нравственное кредо просветителя, положен¬ное в основу разработанных им прогрессивных нравственно-этических идей:
— формирование нравственных принципов и нравственных норм поведения в процессе самой жизни в противовес религиозному уче¬нию о «божественной предопределенности морали».
— Но, несмотря на прирожденное равенство, люди в нравствен¬ном отношении друг с другом не равны: одни безнравственны, дру¬гие — добродетельны, умны, скромны.
— Среда, эпоха: гражданское законодательство и образ жизни людей — источник общих предпосылок нравственности.
Алтынсарин самостоятельно изучив произведения классиков мировой литературы – Шекспира, Гёте, Байрона, Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Низами, Навои и др., воодушевленный просветительскими идеями, разъезжал по аулам, разъясняя населению значение светского образования, агитировал за выделение средств. Ему были близки их идеи педагогов: К.Д.Ушинского, Я.А.Коменского. Например, идея Коменского «здание необходимо возводить с фундамента».
Преодолевая предрассудки местной старины и препятствия, чинимые колониальными властями, он развернул активную деятельность и основал в Степи ряд школ для казахских детей. Благодаря его настойчивости и упорству в этих школах наряду с изучением различных дисциплин на родном языке дети обучались и русской грамоте.
Ибрай Алтынсарин призывал казахскую молодежь учиться и овладевать передовой культурой русского народа. Он предвидел, что «молодое поколение казахов будет смотреть на язык и грамоту русскую, как на единственный язык культуры и знаний, пристраститься к ним и будет развиваться в русском более или менее духе».
Алтынсарин самостоятельно изучив произведения классиков мировой литературы – Шекспира, Гёте, Байрона, Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Фардоуси, Низами, Навои и др.,воодушевленный просветительскими идеями, разъезжал по аулам, разъясняя населению значение светского образования, агитировал за выделение средств. Ему были близки их идеи педагогов: К.Д.Ушинского, Я.А.Коменского. Например, идея Коменского «здание необходимо возводить с фундамента».

2.    Теоретико-методологические основы духовно-нравственного формирования личности.
Просветитель-демократ, мыслитель и общественный деятель, поэт-реалист, ученый и педагог – новатор Ибрай Алтынсарин разработал, наряду со многими другими проблемами образования, нравственные основы народного просвещения, определил цель и сформулировал задачи, моральные основания школьного и семейного воспитания. Важным источником педагогических воззрений И. Алтынсарина является устное творчество, отражающее жизнь и быт, горе и счастье, патриотизм, традиции и обычаи народа.
Сегодня в полной мере можно говорить о том, что морально-нравственные позиции Ч. Валиханова, И. Алтынсарина, А. Кунанбаева являются теоретико-методологическим источником и основой теории воспитания школьников К Просветитель-демократ, мыслитель и общественный деятель, поэт-реалист, ученый и педагог – новатор Ибрай Алтынсарин разработал, наряду со многими другими проблемами образования, нравственные основы народного просвещения, определил цель и сформулировал задачи моральные основания школьного и семейного воспитания. Важным источником педагогических воззрений И. Алтынсарина является устное творчество, отражающее жизнь и быт, горе и счастье, патриотизм, традиции и обычаи народа.
Гуманистические и просветительские идеи  выражены  в стихотворениях и рассказах И. Алтынсарина. В своих стихотворениях он передаёт важнейшие нравственные истины о человеке и для человека:
Дурной человек не может
Хороший совет принять
Дурной человек лишь может
Мерзко и глупо болтать.
В неблаговидном поступке
Признаться не в силах он…
И. Алтынсарин относит к отрицательным качествам человека  такие, как хвастовство и нечестность. Рассказом «Кипчак Сейткул» он подчёркивает мысль о том, что добро, добытое насилием и грабежом, не идёт впрок.
И. Алтынсарин выдвигает щедрость, как одно из самых ценных качеств человека. К щедрости он относит и старинный обычай казахов «жлу», когда люди оказывают искренне и безвозвратно помощь своим пострадавшим соплеменникам.
3.    Воспитание на народных традициях
как педагогическая проблема.
Выступал против невежества, суеверия, замыкания в рамках кочевого быта. «Школы – это главные пружины образования казахов,- писал Ибрай Алтынсарин еще в 1871 году,- на них и в особенности на них надежда, в них же будущность казахского народа».
Первый президент страны Н.А.Назарбаев в своем Послании народу призывает работников сферы образования сформировать кадровый задел для высокотехнологичных и наукоемких производств будущего, предоставлять образование на уровне мировых стандартов, перейти на 12-летнее общее среднее образование, повысить профессиональный уровень педагогов, качество учебников и образовательных программ. Это все, а также присоединение к Болонскому процессу как никогда требует проработки образовательных стандартов, чтобы приблизить казахстанское образование к общеевропейскому. Компетентностное образование, в целом, предполагает творческий, исследовательский, индивидуальный подход к организации учебно-воспитательного процесса. Надо отметить, что данное образование не является совершенно новым, оно основывается на традиционных методах и приемах обучения и воспитания.
В последнее время отмечается несоответствие между уровнями организации обучения и воспитания. В сфере воспитанияличности на практике не хватает творческой изобретательности, которая наблюдается в сфере обучения. Воспитание и формированиеличности становится сложнейшей проблемой в современной педагогике. И одним из ведущих в становлении подлинно гуманистическихначал в воспитании принадлежит народной педагогике или этнопедагогике.
Изучение современного состояния и существующих тенденций нравственного воспитания школьников на традициях народной педагогики, анализ нормативно-правовой базы образования и научной психолого-педагогической литературы, а также проведенное нами исследование и личный опыт педагогической деятельности показали, что необходимость формирования нравственности школьников на традициях народной педагогики обусловлена заказом общества в воспитании высоконравственных гражданах. Формирование нравственности школьников на традициях народной педагогики в современных условиях требует специальных усилий. Поэтому проблема воспитания нравственности школьников па традициях народной педагогики в общеобразовательных условиях считается одной из самых актуальных, и в то же время недостаточно разработанных. Ее решение осуществлено нами в направлении разработки, обоснования и реализации модели нравственного воспитания школьников на традициях народной педагогики, а также выявления и проверки педагогических условий ее эффективного функционирования.
4.    Заключение.
Проблемы духовно-нравственного развития и воспитания подрастающего поколения- приоритетные проблемы современной действительности, от решения которых напрямую зависит  будущее страны.
В своём послании «Казахстан в новой реальности: время действий» народу Казахстана Глава государства Касым-Жомарт Токаев отметил: для того, чтобы построить конкурентоспособное государство  и создать интеллектуальную нацию  «…нам необходимо культивировать такие качества, как честность, бережливость, основательность»,  «… поколение двадцать первого века должно быть глубоко образованным».
Ибрай Алтынсарин был одним из тех, кто приобщил казахскую степь к миру высоких культурных ценностей. Его педагогические идеи по воспитанию подрастающего поколения актуальны и сегодня.
Провозглашенные в 60-х годах XIX столетия Ч.Валихановым, И.Алтынсариным, А.Кунанбаевым моральные нормы, осуждающие, с одной стороны, подлость, нечестность, распутство, безволие, лень, злобу, с другой стороны, — вызывающие любовь к труду, самоотверженную борьбу за интересы народа, честность, правдивость, упорство в изучении науки, их высшие этические идеалы не только не утратили своего значения в наше время, а приобрели новую силу звучания и требуют самого пристального изучения и овладении ими каждым, особенно учащейся молодежью.
Нравственно-этическая концепция казахских просветителей должна найти свое достойное отражение в учебно-воспитательной работе: в системе специальных занятий, спецкурсов (примерная программа одного из спецкурсов прилагается) и педагогических чтений, курсовых и дипломных работ студентов – должна быть реализована в разнообразных формах внеучебной  и внеаудиторной работы: беседах, диспутах, круглых столах, конференциях, литературно-музыкальных вечерах (примерная тематика прилагается).
Современное строительство нового государства Казахстан невозможно без духовно-нравственного обновления, возрождения общечеловеческих, гуманистических ценностей. Актуальность выбранной проблемы определяется социальным заказом современного развития общества, этнокультурой Казахстана, степенью изученности и новыми культурологическими подходами.
В условиях гуманизации, демократизации современного общества духовно-нравственное формирование молодежи Казахстана имеет огромное значение. Обращение к истокам национальной культуры позволяет обогатиться новыми знаниями, представлениями о духовно-нравственном потенциале общества, на примере народного идеала убедиться в мудрости многих народных правил, обычаев, обрядов и религии ислама. Культурное наследие Казахстана является своеобразным нравственным мерилом, по которому будущие специалисты оценивают свои поступки, свою деятельность, своё поведение. В процессе исследования установлено, что казахская этнокультура, религия, ислам обладают огромным воспитательным потенциалом и представляют ценность для организации полноценного учебно-воспитательного процесса. Ученик овладевший эталоном духовности, нравственности народа, небезразличен к окружающим, он способен противостоять злу, насилию, проявлять благородство, милосердие, трудолюбие, мужество и честность. Он будет стремиться к совершенству, красоте, добру, любви.

Cписок используемой литературы.
1.Послание Президента Республики Казахстан-Лидера Нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-200»: новый политический курс состоявшегося государства».г. Астана,14 декабря 2012 г.
2.Послание Главы государства Касым-Жомарта Токаева  народу Казахстана «Казахстан в новой реальности: время действий»,
1 сентября 2020 г.
3.Алтынсарин И. «Избранные произведения». Алма-Ата 1972 г.
4.Алтынсарин И. Собр. соч. в трех томах. Т.l — Алма-Ата: Наука,1975. — 359 с.
5.Джумаизлов К.Т. ИбрайАлтынсарин и развитие культуры казахского народа. Алма-Ата, 1984. - 204с.
6.Ситдыков А.С. «Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина». А-Ата 1949

5

Ағартушыға, жаңашыл педагогқа арналған,
жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері
Ыбырай Алтынсаринға арналған педагогикалық оқулар

Тақырыбы: Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт-дәстүрлері мен мақал- мәтелдерді қолданудың маңызы.

Студенттің аты-жөні (толық),тобы: Сагимбаева Маржан Серікқызы
М-41 тобының студенті
Ғылыми жетекшінің аты-жөні (толығымен), лауазымы: Елеусизова Диана Аллабергеновна
МиИТ кафедрасының оқытушысы

Мазмұны
Кіріспе 
1 Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт-дәстүрлері.
2 Мақал- мәтелдердің қолданудың маңызы 
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Балаға берілген бірінші тәрбие ата-анасын, туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады.
Ыбырай Алтынсарин
Біздің халқымыздың әрқашан басты рухани тірегі, адами құндылықтардың, мәдениет пен байлықтың сақтаушысы - отбасы болды. Қазақтың ежелгі даналығында: «мемлекет – үлкен отбасы, ал отбасы – кішкентай мемлекет», - делінген . Дәл осы жерде бала білім, ақыл, еңбекке деген сүйіспеншілікті тартып, толыққанды адамға айналады. Бүгін мен қазақтың салт-дәстүрін, мақал- мәтелдерін және даналығын еске салғым келеді. Қазіргі жағдайда қазақ халық шығармашылығын зерттеу ұлттық сананың қайнар көзін талдау үшін кең және бай өріс ашады. Халық ұрпақтан-ұрпаққа өзінің әлеуметтік тәжірибесін, рухани байлығын аға буынның кішіге құрметі ретінде беріп, сол арқылы қоғамның материалдық және рухани мәдениетінің тарихын жасады. Сабақтастық жаңа ұрпақтарға адамзаттың алдыңғы тарихында жасалған барлық жақсылықтарды игеруге және дамытуға, жаңа жағдайларда қоғамның рухани құндылықтарының алуан түрлілігін байытуға мүмкіндік береді. Бүгін салт- дәстүрлердің пайда мен тиімділігін және мақал- мәтелдердің маңызын Ыбырай Алтынсариннің тәрбие жөнінде еңбектері мен қазақ ауыз әдебиеті арқылы көрсеткім келеді.
Тақырыптың өзектілігі: Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт-дәстүрлері мен мақал- мәтелдерді қолданудың маңызын Ыбырай Алтынсариннің еңбектері мен қазақ ауыз әдебиеті арқылы анықтау.
Тақырыптың мақсаты: Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт - дәстүрлерін анықтау. Бала тәрбиесінде Ыбырай Алтынсариннің мақал- мәтелдердің қолдану маңызын анықтау.
Тақырыптың міндеті: Бала тәрбиесінде пайдалы және тиімді салт- дәстүрлерді талдау барысында қазақ әдебиеті мен қазақ тарихымен танысу. Ыбырай Алтынсариннің тәрбие жөнінде жазылған еңбектері ішінен мақал- мәтелдерді табу және маңызын ашу.

 
1 Жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқынның тиімді және пайдалы салт-дәстүрлері.

Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлері шын мәнінде біздің еліміздегі отбасының өзіндік моральдық кодексіне айналды. Өйткені оларда отбасында жастарды тәрбиелеудің ғасырлық тәжірибесі қалыптасты. Әрбір дұрыс қолданған салт- дәстүр дұрыс қолданылса, қазақ отбасының рухы мен дәстүрлеріне сәйкес келсе, егер олар түсінікті болса және балалардың жүрегіне жақын болса, өнегелі сабаққа айналады. Өскелең ұрпаққа «өз тамырын» білуге, тарихқа, өзінің ұлттық мәдениетіне деген қызығушылықты дамытуға көмектесу, оларды зерделеу қажеттілігі ең алдымен — отбасының міндеті. Халықтық тәрбие жүйесінің негізгі бағыттары:
•үлкендерді құрметтеу, ата-бабаларды құрметтеу, аға буын өкілдеріне қамқорлық;
•балаларға деген сұраныспен үйлесімді сүйіспеншілік пен қамқорлықтың көрінісі;
•адам еңбегімен жасалған құндылықтарға адамгершілік қатынасы сияқты қасиеттерді тәрбиелеу негізінде еңбек қызметіне баулу;
Қазақ дәстүрінде ең маңызды орынды үлкендерді құрметтеу сияқты дәстүр алады. Үлкендерге деген құрмет өскелең ұрпақтың санасына жоғары қағидат ретінде енгізіледі, оны ұстана отырып, өмірде табысқа жетуге және халықтың беделіне ие болуға болады. Сондықтан, ерте жастан бастап балаларға: «ақсақалдың сөзі — бал», «ақсақалдың сөзі — дәрі», «жас ағашқа сүйеніп, ескі ағаш тұр». Отбасылық тәрбиеде ата-бабаларды құрметтеу, үлкендерге құрметпен қарау, аға буын өкілдеріне қамқорлық пен жауапкершілік көрсету идеялары «жеті ата», «кенже ұл», «қара шаңырақ» сияқты отбасылық дәстүрлерде айқын көрініс тапқан. Қазақтардың отбасылық тәрбиесінің маңызды дәстүрлерінің бірі көшпенділердің руды жалғастыруға, өз қауымының дәстүрлерін дамытуға деген ұмтылысына әрқашан тән болған өзінің шежіресін, өзінің генеалогиялық ағашын — «жеті ата» білу болып табылады. Аға буынға деген қамқорлықтың әсерлі көрінісін «бел көтерер» дәстүрінен де байқаймыз — ерекше күтімді қажет ететін қарттарға арналған тәтті-дәмділер дайындылады.
Қазақтардың отбасында балалардың тууы мен тәрбиесі халықтың өзін сақтаудың, оның тарихымен құрылған барлық жақсылықты дамытудың қажетті шарты ретінде қарастырылады. Қазақ халқы балаларға деген қамқорлық — бұл өзіне, өзінің болашағына деген көзқарас екенін түсінді. Бала туғаннан бастап, оның өмірімен байланысты барлық нәрсе ата — ананың мейірімі мен қамқорлығына толы. Сондықтан қазақ халқы ерте жастан бастап ата-аналардың қамқорлығын, олардың сүйіспеншілігін, назары мен мейірімін көруі тиіс. Бала туылғаннан кейін бірінші босанған әйелге анасы келеді. Бұл қалыптасқан әдет және сонымен бірге әр ананың міндетті міндеті. Анасы қызына сәбиге күтім жасау бойынша кеңестеріне көмектеседі.
Бірте-бірте балалар еңбек жұмысына тартылды. Қазақ отбасыларындағы 7-10 жастағы балаларға еңбекке баулу:
•өзіңізге және киіміңізге күтім жасау;
•аулада және үйде тәртіпті сақтау;
2 Мақал- мәтелдердің қолданудың маңызы

Мақал-мәтелдер – халық даналығының қазына байлығы. Олар ғасырлар бойы қалыптасып, сол халықпен мәңгі бақи бірге жасап, біте қайнасып кеткен дүние. Сондықтан да оны жұртшылық жадына сақтап, өзінің күнделікті өмірінде, өзара қарым-қатынасында пайдаланады. Қазақ халқының мақал-мәтелдерінің шығу тегі жөнінде айтар болсақ, А.Байтұрсынұлы: «Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын келеді. Мәтел дегеніміз кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады»- деп көрсеткен болатын. Демек, мақалда тұрмыста қолданылып жүрген сөздеріміз шындықпен астасып келіп, мақалдап, шешен тілмен айтылатын сөздер болса, ал мәтелде тұрмыста қолданылатын сөздердің шындыққа жанаса қоймай, кесегімен айтылатын сөздердің қатарына жатқызуға болады. Мақал-мәтелдер негізінен халық аузында ауызша сақталған. Қазақ халық ауыз әдебиетінің нұсқалары, соның ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиетте 1879 жылы Орынборда шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта басылған Ы.Алтынсариннің хрестоматиясының алатын орны ерекше. Бұл хрестоматияда берілген мақал-мәтелдер бірнеше тақырыптарға бөлініп, жүйелі түзілген.
 
Ыбырай Алтынсариннің мақал- мәтелдері.
1.Адамгершілікке тəрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі.
2.Көп сөйлеген мылжың шын сөзді аз айтады.
3.Жақсы ой мен жақсы сөз - жақсы істерге жетелейді.
4.Аз жұмысты қиынсынсаң — көп жұмысқа тап боласың. Азға қанағат қылмасаң — көптен құр қаласың.
Қорытынды

Қазақ халқы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға, әдебиетке бай халық.  Сол салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымыз, әдебиетіміз халық тұрмыс –тіршілігінің өн бойына ғасырлар бойы тамыр тартып, қандық қасиетіне сіңіп, өшпей, жоғалмай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бүгінгі заманға жетіп отыр. Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға ерекше көңіл бөлген. Қазақ  халқының көнеден келе жатқан салт – дәстүрлері, ырымдары өте көп. Қазақ атын осы кезге дейін қазақи салт – дәстүрлерімен, ырымдарымен, бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктерімен  талай елді таң қалдырып келеді. Бүгінгі таңда Қазақстанның әр азаматының, ата-ананың, әрбір ұстаздың  көздеген межелерінің бірі –сол  ата- бабамыздың қалдырған асыл мұрасын қадірлеп, жоғалғанды жаңғыртып жасөспірімдер  бойына сіңіру, ұлтымыздың дәстүрлерінен үлгі ала отырып, ұлттық салт-дәстүр үлгісінде тәрбиелеу. Қорыта келе, ата салтың – асыл қазынаң  жалпы, бұл ғылыми жұмыста менің білгенім: бала тәрбиесіне, жалпы адам тәрбиесіне терең мән беріп, оның сәтті қағидалары мен ережелерін жасағандардың бірі- қазақ халқы. Оның тәрбие-тәсілдері мен тәжірибелері өте көп. Халықтың ғасырлар бойы жасаған зор еңбектерін жазып шығу үлкен еңбек. Сол жұмыстың бір тамшысы ретінде ұлттың тәрбие ісіндегі «Бала тәрбиесіне байланысты салт- дәстүр» туралы жаздым. Ата дәстүрі бойынша әрбір ұрпақ қазақтың тарихын, салт- дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, өсиет-өнегелерін өзіне үлгі- өнеге тұтуға тиіс. Балаға қатысты салт- дәстүрін зерттей келе менің көңілге түйгенім және ұққаным, оның адам өміріндегі алатын орнының маңызды екені,тәрбиелік мәнінің зор екені. Мен бала туған күннен бастап ересек жасқа толғанға дейін атқарылатын қазақ халқының салт-дәстүрлері толық қамтылатынына көз жеткіздім. Бұл болашақ ұрпағынан зор үміт күтіп отырған халқымыз үшін маңызды. Ата тегін ардақтау дәстүрі, көбінесе отбасында, мектепте, балабақшада сөз болып отырса, кейінгі ұрпақ қазақтың салт- дәстүрлерін бойына сіңіріп, тәрбиелік мәнін білер еді деп ойлаймын.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Этнографические очерки и образцы устно¬го творчества. 2-е изд. доп. - Астана: «Алтын кітап», 2007, - 166 с. - (Библиотека казахской этнографии, том 13)
2.Н. Құдайбергенова. «Отбасындағы бала тәрбиесі» , Халық газеті, 22
3.Ибрай Алтынсарин и развитие культуры казахского народа/Джумагулов, Каскенбай Танасьевич; К.Т.Джумагулов. - Алма-Ата: Казахстан, 1984. – 204 с.
4.Қазақ хрестоматиясы / Алтынсарин, Ыбырай (Ибраhим). - Алматы: Бiлiм, 2003. – 112 б.
5.https://informburo.kz/kaz/maal-mtelderd-aza-mrndeg-orny-olardy-alay-ayyrua-bolady.html
6.http://ifreestore.net/5570/57/

Қостанай педагогикалық колледжінде Қамқоршылық кеңесінің кезекті отырысы болып өтті. Бұнда Қамқоршылық кеңесінің төрайымы Мачнева Светлана Григорьевна Қамқоршылық кеңесінің 2020 жылы

 В рамках работы методического объединения кураторов (МОК) более подробно был рассмотрен вопрос адаптации студентов 1 курса. На встречу дистанционно были приглашены кураторы 1-ых курсов, предметники, работающие